(ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ)
13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ 106ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅੱਖਾਂ ਕੀਰ ਸਟਾਰਮਰ ‘ਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ ਕੀ ਓਹ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਸਾਖੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 22 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ‘ਤੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ । ਜਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਬੀਤੇ ਮੰਗਲਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ 10 ਡਾਊਨਿੰਗ ਸਟਰੀਟ ਵਿਖੇ ਵੈਸਾਖੀ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਵਿੱਚ ਕੀਰ ਸਟਾਰਮਰ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ‘ਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹੇ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਈ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ 2019 ਵਿੱਚ 100ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੇਬਰ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਲੇਬਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੇਗਾ। ਜਦਕਿ 10 ਡਾਊਨਿੰਗ ਸਟਰੀਟ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਹੀ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਬੇਚੈਨ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੋ ਚੈਰਿਟੀ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 240 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੱਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਧਿਆਣਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਡੇਵਿਡ ਕੈਮਰਨ ਫਰਵਰੀ 2013 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਯੂਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ “ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਘਟਨਾ” ਦੱਸਿਆ। ਸ਼ੋਕ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ “ਸਾਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।” ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅਪ੍ਰੈਲ 2019 ਵਿੱਚ 100ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ‘ਤੇ ਥੈਰੇਸਾ ਮੇਅ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਲੇਬਰ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ “ਪੂਰੀ, ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮੁਆਫੀ” ਮੰਗਣ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਉਸਨੇ “ਡੂੰਘਾ ਅਫ਼ਸੋਸ” ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ “ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਦਾਗ” ਦੱਸਿਆ, ਪਰ ਇਹ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਰਿਹਾ। ਉਸਨੇ 2019 ਵਿੱਚ 10 ਡਾਊਨਿੰਗ ਸਟਰੀਟ ਵਿਖੇ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਦੁਹਰਾਏ ਸਨ । ਦਸੰਬਰ 2019 ਦੀਆਂ ਆਮ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਲੇਬਰ ਮੈਨੀਫੈਸਟੋ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ “ਅਸੀਂ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਜਾਰੀ ਕਰਾਂਗੇ, ਅਤੇ ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਜਨਤਕ ਸਮੀਖਿਆ ਕਰਾਂਗੇ”। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਤੇ ਸਿੱਖ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (ਯੂ.ਕੇ.) ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਅਤੇ ਕੈਬਨਿਟ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰੈਲ 2025 ਵਿੱਚ ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ‘ਤੇ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। 27 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਬੌਬ ਬਲੈਕਮੈਨ ਐਮਪੀ ਨੇ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਉਠਾਈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ 1,500 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ 1,200 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ।” ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਕੁਝ ਭਗਦੜ ਵਿੱਚ ਕੁਚਲੇ ਜਾਣ ਜਾਂ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਮਰ ਗਏ। ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਭਗ 120 ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅੰਤ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦਸਤਾਰਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਲਈ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ, ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ, 20,000 ਤੱਕ ਨਾਗਰਿਕ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਜਨਤਕ ਬਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਨਾਗਰਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਹੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਪਾਸੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੀੜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਭੀੜ ‘ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਭਾਵੇਂ ਮਰਦ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਭੱਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 10 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੋਲਾ-ਬਾਰੂਦ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੁਕਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (ਯੂ.ਕੇ.) ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਦਬਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਓ.ਬੀ.ਈ. ਨੇ ਕਿਹਾ “ਕੇਅਰ ਸਟਾਰਮਰ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ, ਵਾਅਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ।” ਹੁਣ ਸਾਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਕੀਰ ਸਟਾਰਮਰ ‘ਤੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਸਾਖੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 22 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸੰਸਦ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਰਸਮੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।” ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਡਾਊਨਿੰਗ ਸਟ੍ਰੀਟ ਵਿਖੇ ਵੈਸਾਖੀ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਨਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਬਰ ਵਫ਼ਾਦਾਰਾਂ ਜਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜੋ ਕਿ ਲੇਬਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ ਅਤੇ ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਯੂ.ਕੇ. ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਬਾਰੇ ਜੱਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਜਾਂਚ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਾਅਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।”
ਕੀਰ ਸਟਾਰਮਰ ਅਤੇ 10 ਡਾਊਨਿੰਗ ਸਟਰੀਟ ਨੇ ਨਵੰਬਰ 2024 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਭੁੱਲ ਗਏ। ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਕੀਰ ਸਟਾਰਮਰ ਨੇ ਜੋਏ ਜੌਹਨਸਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਹੀ ਗਲਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁਣਗੇ ਅਤੇ 14 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਕੀਰ ਸਟਾਰਮਰ ਦੇ ਵਿਸਾਖੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਗੇ। ਪਿਛਲੇ ਹਫ਼ਤੇ 400 ਤੋਂ ਵੱਧ ਯੂਕੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੇ ਕੀਰ ਸਟਾਰਮਰ ਨੂੰ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਲੇਬਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜੱਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਜਾਂਚ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ 40ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੇ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜੱਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਜਨਤਕ ਜਾਂਚ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਈ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦਾ ਅਲਟੀਮੇਟਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
